Πολιτικό καφενείο

H περίοδος 1965-1967 είναι αναμφισβήτητα από τις πιο ταραγμένες της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής ιστορίας. Ξεκινά με το βασιλικό πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1965, που ανέτρεψε τη νόμιμη κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, και καταλήγει, βεβαίως, στην κατάλυση της ούτως ή άλλως εύθραυστης δημοκρατίας από τη χούντα των συνταγματαρχών στις 21 Απριλίου 1967. Όλο αυτό το διάστημα ποικιλώνυμα κέντρα το Παλάτι, ο στρατός, πολιτικά κόμματα ερίζουν για την εξουσία.

Έργο των ΝΑΤΟικών η χούντα των συνταγματαρχών

Αν κάτι έχουν κοινό μεταξύ τους οι δυνάμεις αυτές, θα έλεγε κανείς πως είναι οι Αμερικανοί. Πράγματι, τα αρχεία του Στέιτ Ντιπάρτμεντ περιλαμβάνουν δεκάδες εκθέσεις της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα, όπου περιγράφονται αναλυτικά οι συζητήσεις εκπροσώπων της πρεσβείας ή και του ίδιου του πρεσβευτή, Φίλιπς Τάλμποτ, με το βασιλιά ή συνεργάτες του και διάφορες πολιτικές προσωπικότητες. Ακόμα και ο Ανδρέας Παπανδρέου, που εκείνη την περίοδο αποτελούσε το «κόκκινο πανί» στα μάτια των ΗΠΑ και ο ίδιος δεν έχανε ευκαιρία να καταγγείλει την αμερικανική ανάμειξη στα ελληνικά πολιτικά τεκταινόμενα, κάποια στιγμή νιώθει την ανάγκη να παρουσιάσει τις απόψεις του σε άτυπη συνάντηση - δείπνο με αμερικανό αξιωματούχο, όπως προκύπτει από την έκθεση της πρεσβείας με ημερομηνία 30 Νοεμβρίου 1965, που περιλαμβάνεται στον τόμο. Έκδηλη είναι η απουσία απευθείας συζητήσεων με εκπροσώπους του στρατού, αλλά αυτό συμβαίνει γιατί οι «καραβανάδες» είχαν επιλέξει ως προνομιακό συνομιλητή τη CIA, διατηρώντας στενότατη επαφή μαζί της. Ο μετέπειτα δικτάτορας Γεώργιος Παπαδόπουλος, για παράδειγμα, αναφέρεται στον ειδικό φάκελό του στα αρχεία της CIA με κωδική ονομασία, γεγονός που υποδεικνύει σαφώς ότι διατέλεσε πράκτορας της εν λόγω υπηρεσίας. Όλοι όσοι συζητούν με την πρεσβεία κατά κανόνα αναφέρονται στις κινήσεις τους, μελλοντικές ή παρελθούσες, ζητώντας την έγκριση των Αμερικανών ή τη βοήθειά τους ή απλώς ενημερώνοντάς τους. Θα έλεγε κανείς πως στην Ελλάδα εκείνο τον καιρό δεν μπορούσε να ληφθεί καμία πολιτική απόφαση, μείζονος ή ελάσσονος σημασίας, χωρίς να δώσουν το οκέι οι Αμερικανοί!

Το δεύτερο κοινό σημείο των ελληνικών κέντρων εξουσίας που προκύπτει από τη μελέτη των αρχείων του Στέιτ Ντιπάρτμεντ είναι ότι σχεδόν όλοι τους, με κυριότερες εξαιρέσεις τους πατέρα και υιό Παπανδρέου, πετούσαν τη σκούφια τους για πραξικόπημα. Από τον Ιούλιο του 1965 μέχρι τον Απρίλιο του 1967 η κοινοβουλευτική εκτροπή και η εγκαθίδρυση κάποιας μορφής δικτατορίας πλανάτο διαρκώς σαν φάντασμα πάνω από την Ελλάδα.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Στις 15 Ιουλίου 1965 οι ήδη τεταμένες σχέσεις του Γ. Παπανδρέου και του βασιλιά Κωνσταντίνου, με αφορμή την αντικατάσταση του υπουργού Άμυνας Πέτρου Γαρουφαλλιά και του αρχηγού ΓΕΣ Ιωάννη Γεννηματά, ανθρώπων του Παλατιού, που επιθυμούσε ο Γ. Παπανδρέου, φτάνουν στην κορύφωσή τους. Ο πρωθυπουργός δηλώνει πως την επομένη θα παραιτηθεί, κάτι που δεν προλαβαίνει να πράξει, αφού μόλις αναχωρεί από τα ανάκτορα ο Κωνσταντίνος δίνει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Γεώργιο Αθανασιάδη - Νόβα, πρόεδρο της Βουλής και στέλεχος της Ένωσης Κέντρου (ΕΚ), ο οποίος περίμενε σε διπλανό δωμάτιο. Από τούδε και στο εξής οι Αμερικανοί καλούνται να χρησιμοποιήσουν όλα τα μέσα προκειμένου να πείσουν βουλευτές της ΕΚ να αποστατήσουν και να στηρίξουν την κυβέρνηση Νόβα. Οι πρώτοι τυχεροί είναι ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και ο Δ. Παπασπύρου, που ορκίζονται υπουργοί την επόμενη μέρα. Γράφει ο Νόρμπερτ Ανσουτς, επιτετραμμένος της αμερικανικής πρεσβείας, σε έκθεση στις 17 Ιουλίου: «Η δύναμη που θα κατορθώσει να συγκεντρώσει η κυβέρνηση Νόβα, ακόμα και αν δεν φτάσει να σχηματίσει βιώσιμη κυβέρνηση, θα διευκολύνει τον επόμενο ηγέτη που θα κληθεί να δοκιμαστεί». Τον οποίο επόμενο ηγέτη, όπως και όλο το σκηνικό της αποστασίας, έχει προβλέψει, ως άλλος προφήτης, ο Ανσουτς σε έκθεσή του στις 18 Ιουνίου, σχεδόν ένα μήνα νωρίτερα: «Υπάρχει πάντα πιθανότητα ένα σημαντικό τμήμα του κόμματος [σ.σ. της ΕΚ] να αποσύρει ξαφνικά την υποστήριξή του στην κυβέρνηση και έτσι να φέρει την πτώση του Παπανδρέου». Όσο για το διάδοχό του, η έκθεση εκτιμά ότι «ο υπουργός Οικονομικών Μητσοτάκης αναγνωρίζεται ως πιο δυναμικός μέσα στο υπουργικό συμβούλιο [αλλά] πιο πιθανή εκδοχή θα ήταν ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης [Στέφανος] Στεφανόπουλος, που, αν και δεν εκτιμάται πολύ, έχει λίγους πραγματικούς εχθρούς». Έτσι στις 23 Ιουλίου, πριν καν η κυβέρνηση Νόβα παρουσιαστεί στη Βουλή για να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης, ο Ανσουτς σημειώνει: «Κατ' αρχήν δεν έχουμε καμιά αντίρρηση για τον Στεφανόπουλο». Προηγουμένως γράφει, βέβαια, ότι «έχουμε κατ' ιδίαν [σ.σ. σε συζητήσεις με Έλληνες] εκφράσει την άποψη ότι η λύση του Νόβα, αν και δεν υπόσχεται πολλά, δεν θα έπρεπε να εγκαταλειφθεί πρόωρα», ενώ παρακάτω ενημερώνει τους ανωτέρους του ότι «δεν έχουμε επιδείξει κανέναν ενθουσιασμό για νέα προσπάθεια συμβιβασμού μεταξύ του βασιλιά και του Παπανδρέου». Στις αρχές Αυγούστου, λοιπόν, αφού ο Νόβας αποτυγχάνει να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης, Παλάτι και αποστάτες προωθούν τη λύση Στεφανόπουλου. Σε έκθεση του Ανσουτς της 10ης Αυγούστου διαβάζουμε ότι «οι καλές υπηρεσίες της πρεσβείας» προς την κατεύθυνση ενθάρρυνσης του Στεφανόπουλου να αποδεχθεί την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης «θα εκτιμηθούν». Τάδε έφη σε τηλεφωνική επικοινωνία με τον Ανσουτς ο Κωνσταντίνος Χοϊδάς, επικεφαλής του πολιτικού γραφείου του βασιλιά. Το ίδιο αίτημα διατυπώνει και ο βουλευτής Γιάννης Τσουδερός: «Μια λέξη ενθάρρυνσης από την πρεσβεία σε αυτό το σημείο θα μπορούσε να είναι εξαιρετικά σημαντική». Συνοψίζοντας ο Ανσουτς γράφει ότι «η πρεσβεία έχει δώσει τη μέγιστη δυνατή υποστήριξη στον Νόβα και τον Στεφανόπουλο». Τελικά, ο τελευταίος κατορθώνει να αποκτήσει οριακή πλειοψηφία στη Βουλή στις 24 Σεπτεμβρίου. Η αμερικανική πρεσβεία όχι μόνο τον «ενθάρρυνε» αλλά ενορχήστρωσε και μια επιχείρηση εξαγοράς βουλευτών για να τον ψηφίσουν, ύστερα από σχετικό αίτημα του Κωνσταντίνου και όπως αναλυτικά αναφέρεται σε έκθεση προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ της 5ης Σεπτεμβρίου. Περιττό να πούμε πως το συγκεκριμένο απόσπασμα (δύο σελίδες) δεν έχει ακόμα αποχαρακτηριστεί

Με το ξέσπασμα της πολιτικής κρίσης του Ιουλίου εκδηλώνουν τις προθέσεις τους και οι κύκλοι των στρατιωτικών. Μέλη της ακροδεξιάς συνωμοτικής στρατιωτικής οργάνωσης ΙΔΕΑ, στην οποία ανήκε και ο Γ. Παπαδόπουλος, συναντώνται με αμερικανούς αξιωματικούς και δηλώνουν έτοιμοι να πραγματοποιήσουν πραξικόπημα. Ζητούν μόνο περιθώριο 30 ημερών, ενώ είναι διατεθειμένοι να δεχτούν οποιοδήποτε σχέδιο τους προτείνουν οι Αμερικανοί. Προς το παρόν, βέβαια, δεν θα τους χρειαστούν. Αλλά και πολιτικές προσωπικότητες της ΕΡΕ, οι Αβέρωφ, Παπαληγούρας και Πιπινέλης, ενημερώνουν τον Τάλμποτ, το Δεκέμβριο του 1965, ότι αν ο Γ. Παπανδρέου κερδίσει τις εκλογές οι ίδιοι προτιμούν «μη κλασικές λύσεις» για την αντιμετώπιση του γηραιού πολιτικού. Εν τω μεταξύ, τον Οκτώβριο, μία σημαντική αλλαγή συντελείται στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων: αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού τοποθετείται ο Γρηγόρης Σπαντιδάκης. Πρόκειται για έναν αξιωματικό που αν και δεν είχε υψηλή στρατιωτική μόρφωση (δεν είχε καν αποφοιτήσει από τη Σχολή Πολέμου) είχε έναν πολύ σπουδαίο ρόλο να επιτελέσει ως αρχηγός του ελληνικού στρατού. Αρκεί να αναφέρουμε ότι προετοίμασε, όπως θα φανεί στη συνέχεια, πολύ μεθοδικά το απριλιανό πραξικόπημα. Από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε το καινούργιο του πόστο, ξεκίνησε τις μεταθέσεις των δικών του ανθρώπων σε καίριες θέσεις.

Η πορεία προς την xούντα από τα αμερικάνικα αρχεία

Σε όλη τη διάρκεια του 1966 οι κινήσεις των στρατιωτικών εντείνονται. Αποκαλυπτική είναι έκθεση της CIA με ημερομηνία 7 Μαρτίου. Σε αυτήν υπάρχει λεπτομερής καταγραφή των μεταθέσεων μέσα στο στράτευμα αξιωματικών που έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. Συγκεκριμένα: «Οι κάτωθι αξιωματικοί - μέλη της συνωμοτικής ομάδας [σ.σ. όλοι αντισυνταγματάρχες] επέστρεψαν πρόσφατα στην περιοχή της Αττικής. Ο Κ. Παπαδόπουλος, αδερφός του Γεωργίου, τοποθετήθηκε στις αρχές Φεβρουαρίου του 1966 αρχηγός του συντάγματος στο Διόνυσο. Ο Δ. Σταματελόπουλος διορίστηκε διοικητής του συντάγματος της Αγίας Παρασκευής στα μέσα Οκτωβρίου του 1965. Ο Α. Μέξης αναμένεται να αναλάβει σύντομα τη διοίκηση συντάγματος στην Αθήνα. Ο Ι. Λαδάς είναι τώρα διοικητής της Ελληνικής Στρατιωτικής Αστυνομίας (ΕΣΑ) που εδρεύει στο αρχηγείο Στρατού. Ο Δ. Ιωαννίδης αναμένεται να αναλάβει σύντομα διοίκηση συντάγματος στην Αθήνα. Ο Θ. Πατσούρος αναμένεται να αναλάβει τη διοίκηση μονάδας διαβιβάσεων στην Αθήνα. Ο Μ. Ρουφογάλης τοποθετήθηκε προσωρινά επικεφαλής του τμήματος ασφαλείας της ΚΥΠ, αλλά αναμένεται να αναλάβει σύντομα των Α' κλάδο της υπηρεσίας. Ο Α. Λέκκας αναμένεται να αναλάβει σύντομα διοίκηση μονάδας στην Αθήνα». Τα ίδια πρόσωπα ξαναβρίσκουμε στο Έγγραφο 245 (20/12/66) των αρχείων του Στέιτ Ντιπάρτμεντ: «Η ηγεσία της ακροδεξιάς στρατιωτικής συνωμοτικής ομάδας συναντήθηκε μυστικά στις 13 Δεκεμβρίου 1966 στο σπίτι ενός από τα μέλη της, του αντισυνταγματάρχη Ιωάννη Λαδά. Αυτή η ηγεσία, που αναφέρεται χαλαρά ως Επαναστατικό Συμβούλιο αποτελείται από τους παρακάτω αξιωματικούς. [σ.σ. Στη συνέχεια αναφέρει τους Γ. Παπαδόπουλο, Λαδά, Σταματελόπουλο, Ιωαννίδη, Λέκκα, Ρουφογάλη και Μέξη.] Η ομάδα συζήτησε την τωρινή πολιτική κατάσταση, αλλά δεν αποφάσισε σχετικά με την εγκαθίδρυση δικτατορίας Δήλωσαν ότι θα συνεχίσουν τις προσπάθειές τους για μετάθεση ή απομόνωση αριστερών και άλλων αναξιόπιστων ατόμων από τον Ελληνικό Στρατό». Στο ίδιο έγγραφο αναφέρεται δήλωση του Γ. Παπαδόπουλου στις 22 Νοεμβρίου 1966, σύμφωνα με την οποία «αν η πολιτική κατάσταση συνεχίσει να καταρρέει με τους τωρινούς ρυθμούς, δραστικές πράξεις, δηλαδή δικτατορία, θα χρειαστούν». Η «κατάρρευση» στην οποία αναφέρεται ο μετέπειτα δικτάτορας δεν είναι τίποτε άλλο από την πιθανή νίκη της ΕΚ στις εκλογές που κάποια στιγμή πρέπει να πραγματοποιηθούν. Ιδιαίτερα το πρόσωπο του Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος υιοθετούσε ριζοσπαστικές πολιτικές προτάσεις και ήθελε να απομακρύνει την Ελλάδα από το ΝΑΤΟ, είναι μισητό σε όλους. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος που φοβάται ότι ενδεχόμενη επάνοδος των Παπανδρέου στην εξουσία θα σημάνει το τέλος της μοναρχίας έχει εγκρίνει ήδη από τον Οκτώβριο την κατάρτιση σχεδίου πραξικοπήματος που καταστρώνουν ο Σπαντιδάκης και έντεκα αντιστράτηγοι.

Έτσι, με την έλευση του 1967 έχει ξεκινήσει η κούρσα για το ποιος θα προλάβει να πάρει την εξουσία με αντισυνταγματικό τρόπο. Στις 28 Ιανουαρίου ο Δημήτρης Μπίτσιος, επικεφαλής του πολιτικού γραφείου του Κωνσταντίνου, ζητά την έγκριση των Αμερικανών για πραξικόπημα. Γράφει ο Τάλμποτ σε έκθεσή του της ίδιας μέρας: «Ο Μπίτσιος με ρώτησε ποια νομίζω ότι θα είναι η αντίδραση των ΗΠΑ αν η κατάσταση'' απαιτήσει ακραία μέτρα». Σε έκθεση της CIA στις 9 Μαρτίου δίνεται αναφορά των κινήσεων του Σπαντιδάκη: «Ο Γ. Σπαντιδάκης δήλωσε ότι τις προηγούμενες δέκα μέρες αρκετοί αξιωματικοί - κλειδιά βρίσκονται σε ανεπίσημη κατάσταση συναγερμού, το πρώτο βήμα για την εφαρμογή του σχεδίου Ιέραξ 2». Παρακάτω αναφέρονται τα ονόματα των αξιωματικών, ανάμεσά τους και του Γ. Παπαδόπουλου. Εν τω μεταξύ, στις 11 Φεβρουαρίου, σε απόρρητο τηλεγράφημα του Τάλμποτ, κατατίθεται στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ πρόταση από κοινού επεξεργασμένη με τη CIA για χρηματοδότηση υποψηφίων στις εκλογές του Μαϊου που είναι αντίπαλοι του Α. Παπανδρέου. «Η υπόδειξή μου προϋποθέτει ότι οι ΗΠΑ ενδιαφέρονται για τη διατήρηση στην εξουσία μιας ελληνικής κυβέρνησης, οποιουδήποτε κόμματος, που να είναι αφοσιωμένη στις συνεχιζόμενες στενές και ευρείες σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες και ότι ο Ανδρέας είναι ο πιο άμεσος και προοπτικά ικανός παράγοντας που αντιτίθεται σε αυτήν τη σχέση», γράφει ο Τάλμποτ. Η πρότασή του συζητείται στην Επιτροπή 303, αλλά απορρίπτεται από τον υπουργό Εξωτερικών Ντιν Ρασκ. Στις 29 Μαρτίου ο ίδιος ο βασιλιάς ζητά από τον Τάλμποτ το οκέι για πραξικόπημα. Στις 3 Απριλίου έρχονται οι οδηγίες από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ: «Πρέπει να τονίσετε το σημείο ότι η αντίδραση των ΗΠΑ σε μια τέτοια κίνηση δεν μπορεί να καθοριστεί εκ των προτέρων και θα εξαρτηθεί από τις συνθήκες της στιγμής». Λίγες μέρες αργότερα, όπως προκύπτει από έγγραφο της 8ης Απριλίου, ο Τάλμποτ αποσπά από τον πρωθυπουργό Παναγιώτη Κανελλόπουλο, επικεφαλής της ΕΡΕ, τη διαβεβαίωση ότι «το ελληνικό έθνος δεν θα παραδοθεί στους κομμουνιστές ή στον Ανδρέα Παπανδρέου». Είναι και αυτός έτοιμος, όπως έχει δηλώσει στο βασιλιά, να αναβάλει επ' αόριστον τις εκλογές και να γίνει ο ίδιος δικτάτορας. Τελικά, όμως, τους προλαβαίνει όλους ο Γεώργιος Παπαδόπουλος. Σε ένα υπόμνημά του προς τον αμερικανό πρόεδρο Λίντον Τζόνσον, με ημερομηνία 21 Απριλίου 1967, ο σύμβουλος εθνικής ασφαλείας του Λευκού Οίκου Γουόλτερ Ράστοου σημειώνει: «Νιώθω ότι θα έπρεπε να εκφράσουμε τη λύπη μας έστω και απαλά για το ότι η δημοκρατική διαδικασία έχει ανασταλεί».